I. SỰ RA ĐỜI CỦA ĐỀN THƯỢNG
Đền Thượng được xây dựng theo nhu cầu tín ngưỡng của người dân, không chỉ để thỉnh cầu các vị nhiên thần cho mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu mà còn để thể hiện lòng tri ân các bậc tiền nhân đã đến đây khai cơ lập nghiệp gây dựng cơ đồ. Đền nằm trong quần thể đình đền miếu mạo của thôn Hiền Lương, xã Hoàn Hậu thời xa xưa. Theo tương truyền của người xưa, đền được xây dựng vào thời Lê, và kết thúc việc tu lý lần cuối cùng vào ngày 10 – 6 – 1885 năm Ất Dậu, thế kỷ XIX thời Nguyễn. Năm 1966 do chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ toà Ca Vũ phải tháo dỡ, mãi đến năm 1999 mới khôi phục được.
Đền kiến trúc theo kiểu tam toà: Chính tẩm, thiêu hương và ca vũ trên dãy Thạch Cương, chính giữa mạch Càn Hợi (từ Rú Xước Nam Thanh, Bắc Nghệ đến tận Núi Rồng), toạ Tây Bắc, hướng Đông Nam.
II. ĐỀN THỜ NHỮNG VỊ
Theo thần phả và sắc phong, đền thờ các vi
A. NHIÊN THẦN
1. Thanh cao huyền diệu cảm phù diên hy, hàm huống tuý mục, dực bào trung hưng, đế thích thần thông thượng đẳng thần.
2. Hiệu linh đôn tịnh, hùng tuấn trác vị, dực bảo trung hưng, cao sơn cao các thượng đẳng thần.
B. NHÂN THẦN
* Sát hải đại tướng quân Hoàng Tá Thốn, người đã có công lớn giúp vua Trần Nhân Tông đánh tan quân Nguyên Mông được phong 4 chữ “ĐẠI LIÊU THIÊN BỒNG”.
* 3 vị Quận Công họ Trương đã có công lớn phò vua giúp nước thời Lê Trung Hưng. Duệ hiệu của 3 vị như sau:
– Đoan túc dực bào trung hưng, tán trị công thần, tả đô đốc tặng thái uý Mỹ quận công chi thần. Khi đã nghỉ hưu còn được tặng phong thêm “thượng trụ quốc thượng trật Phó Quốc vương”.
– Đoan túc dực bảo trung hưng, trung hưng tán trị công thần, đô đốc phụ tả đô đốc Trình quận công chi thần.
Đoan túc dực bào trung hưng, trung hưng tán trị công thần, đặc tiến bổ quốc thượng tướng quân Hiền quận công chỉ thần.
Đền còn thờ vọng tứ vị, nên khi tế lễ đều thỉnh tử vị thánh nương. Dựa theo nguyện vọng của Đảng bộ và nhân dân Quỳnh Nghĩa, đền toà đã rước và thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng 234 liệt sỹ.
III. NHỮNG MỐC LỊCH SỬ CỦA ĐÈN
Đền nằm trong một khu rừng nguyên sinh rậm rạp, kín đáo, tịnh mịch, tiện cho hoạt động bí mật của các phong trào cách mạng:
– Ngày 01- 4 – 1931 nơi đây đã thành lập chi bộ Đảng cộng sản đầu tiên của làng Phú Nghĩa Thượng. Từ đó trở đi dưới sự lãnh đạo của chi bộ Đảng, đền Thượng đã trở thành vị trí tập trung nhân dân để nghe diễn thuyết về phong trào cộng sản, như ngày 27-4 – 1931, ngày 15-5-1931, ực ngày 01-6-1931.
Cuối năm 1935 sau khi phong trào đã được khôi phục, tại đền Thượng tổ chức Hội nghị bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Quỳnh Lưu.
– Đến giữa năm 1945 Hội nghị Đảng bộ huyện Quỳnh Lưu cũng tổ chức tại đây đề ra nghị quyết chuẩn bị lực lượng dành chính quyền.
– Đến năm 1996, đền Thượng được Nhà nước cấp bằng di tích lịch sửvăn hoá cấp quốc gia theo Quyết định số 1460-QĐ/BT ngày 28 tháng 6 năm 1996. Đảng uỷ, HĐND, UBND, UBMTTQ xã đã tổ chức lễ hội 3 lần vào các năm 1997, 2000, 2005 rất trọng thể, nghiêm túc, thể hiện tấm òng tri ân tới các vị thần linh.
